NÉT ĐỘC ĐÁO TRONG TIỆC KHAO QUÂN TẾ CỜ KHỞI NGHĨA (4/9 ÂM LỊCH) TẠI ĐỀN HÁT MÔN
Với giá trị văn hóa, lịch sử to lớn và kiến trúc độc đáo, đền Hát Môn thờ Hai Bà Trưng được Nhà nước xếp hạng di tích quốc gia từ năm 1964, di tích lịch sử quốc gia đặc biệt năm 2013. Lễ hội truyền thống đền Hát Môn đã được công nhận là Di sản Văn hoá phi vật thể cấp Quốc gia năm 2016. Đã thành truyền thống, hằng năm, nhân dân Hát Môn đều tổ chức ba kỳ lễ hội tại khu đền (ngày 6/3 ÂL – ngày hoá của Hai Bà, ngày 4/9 ÂL– khao quân tế cờ khởi nghĩa và 24/12 ÂL – Lễ mộc dục). Trong đó, lễ hội 4/9 lưu giữ nhiều nét văn hóa độc đáo riêng có với tục tế tam sinh và rước kiệu của “Hội liên hiệp các di tích cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng ở Hà Nội”.
Theo ngọc phả, ngày mùng 4 tháng 9 âm lịch là ngày Hai Bà Trưng lập đàn thề, tế trời đất, có giết trâu (bò), dê, lợn cho quân sỹ ăn uống trước khi ra trận.
Theo tục lệ cứ đến tháng 9 âm lịch, người dân Hát Môn tổ chức tế lễ trong ba ngày:
Ngày mùng 3 tháng 9: Ngày tế yết
Ngày mùng 4 tháng 9: Ngày tế chính tiệc
Ngày mùng 5 tháng 9: Ngày lễ tạ
Trong đó, ngày chính tiệc (mùng 4 tháng 9), đồ lễ dâng lên Hai Bà gồm thịt lợn, gà lễ, xôi khuôn, bánh trôi, trầu cau. Ngoài lễ bằng vật phẩm, trong ngày mùng 4 tháng 9 còn có một lễ là một lạt vàng thiếc.
Theo truyền thuyết, trước khi xuất quân ra trận đánh Tô Định, Hai Bà Trưng cho sát huyết bò, lợn, dê để tế lễ trời đất, tổ tiên và khao binh sỹ vào ngày mùng 4 tháng 9 âm lịch. Vì vậy, làng Hát Môn có tục lệ tế tam sinh (bò, lợn, dê). Việc tế tam sinh không phải năm nào cũng thực hiện, chỉ những năm dân làng được mùa, đời sống sung túc, các cụ kỳ hào, cước sắc trong làng bàn bạc quyết định tế Tam sinh.
Nghi lễ tế Tam sinh: Làng mua một con bò hoặc một con trâu đực thiến (bò vàng, trâu đen), một con dê đực, một con lợn đực thiến. Ba con vật này mua ở các gia đình khang thái, song toàn, không có tang. Chiều ngày mùng 3 tháng 9 được đưa lên cổng đền tắm rửa sạch sẽ. Khoảng 10 giờ tối ngày mùng 3/9, các cụ sẽ làm lễ giết mổ. Khi giết mổ phải làm 3 việc: thứ nhất phải lấy một nhúm lông ở đầu của 3 con vật; thứ hai lấy một ít tiết từ tim của 3 con và để vào 3 bát để làm lễ trình nhà ngài. Các cụ phải làm lễ “phế mao yết” trước khi tế lễ chính thức. Khi tất cả lễ vật hoàn tất, các cụ trong đội tu lễ sẽ xếp lễ vật vào 2 quả: Một quả tròn (để lễ chay), một quả vuông (để lễ mặn) rồi rước ra đền. Thủ lợn được dâng lên ban thượng, thịt lợn vào các ban; riêng trâu (bò), dê thì được để vào mâm quả dâng vào hai sập ở trong Đại bái để khao thưởng binh sỹ.
Ở đền Hát Môn việc chuẩn bị lễ vật cúng tế không thực hiện tại khuôn viên đền mà được thực hiện tại một gia đình trong làng, gọi là nhà chứa lễ. Ban Bảo vệ đền phải chọn gia đình chứa lễ từ rất sớm. Có khi chọn các gia đình chứa lễ cho cả 3 kỳ hội từ đầu năm. Gia đình chứa lễ sẽ là nơi chuẩn bị lễ vật dâng cúng Hai Bà tại đền. Trước đây phải chọn 2 gia đình chứa lễ: một gia đình chứa lễ mặn; một gia đình chứa lễ chay (bánh trôi). Nhưng từ khi khôi phục Hội đến nay, chỉ chọn một gia đình chứa cả lễ mặn và lễ chay. Gia đình chứa lễ phải là gia đình song toàn, còn cả ông cả bà, con cái đủ trai và gái, gia đình nề nếp, có văn hóa, không có điều tiếng gì trong làng xóm.
Sáng mùng 2/9: Gia chủ khấn mời tổ tiên ngự sang gian bên cạnh hay ra giường, trở về âm cung để dành ban thờ này cho quan Giám trai đến ngự để giám sát việc làm lễ vật. Lúc này, ban thờ tổ tiên được che vải đỏ để ngăn cách. Đồng thời vào ngày này, gia đình nhà chứa lễ cùng với đội tu lễ sẽ chuyển đồ của nhà đền như chậu, mâm, quả (đựng lễ vật), cối, chày và một số dụng cụ khác về nhà mình để lau dọn.
Chiều mùng 3/9: tại nhà chứa lễ, ông Tiên chỉ và ông Thứ chỉ làm lễ trình quan Giám trai rồi mọi người trong đội tu lễ bắt tay vào chuẩn bị lễ vật. Vào ngày này, gia chủ thường cắm hương xung quanh nhà và ở hai bên đường để tránh ô uế.
Sáng mùng 4/9: mọi người tiếp tục chuẩn bị lễ vật tại nhà chứa lễ để dâng lên đền. Khi đoàn rước lễ vật ra đền xuất phát, gia chủ tắt đèn và hương cũ, thắp hương mới để mời tổ tiên về. Vào ngày hội, nếu trong làng có ai mất thì không được phát tang, phải đợi đến khi các cụ tế xong ở đền mới được phát tang. Cạnh gia đình chứa lễ nếu có người chết thì tang chủ cũng phải chuyển người chết sang nhà khác.
Những năm gần đây, đời sống người dân Hát Môn nâng cao hơn nên nghi lễ tế tam sinh cũng được tổ chức thường xuyên hơn.
Bên cạnh nghi thức tế lễ tam sinh, Lễ hội ngày 4/9 tại đền Hát Môn còn độc đáo bởi lễ rước kiệu của Khối liên hiệp các di tích cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng ở Hà Nội. Hội này được thành lập dựa trên tinh thần tự nguyện tham gia của các địa phương có di tích thờ Hai Bà Trưng và các tướng của Hai Bà trên địa bàn Hà Tây (cũ) như: Ba Vì, Đan Phượng, Hoài Đức và Hà Đông, trong đó Hát Môn là trung tâm. Tinh thần của Hội là giúp đỡ nhau về mặt tổ chức lễ hội ở các địa phương thành viên, cùng nhau xây dựng hội đoàn kết như anh em, hàng năm vào các dịp lễ hội của các thành viên thì tất cả các thành viên còn lại tập hợp nhau để cùng đến dâng hương, tế lễ. Vì thế vào dịp lễ hội mồng 4 tháng 9 này còn là dịp hội ngộ của Hội. Hội này thành lập năm 1992 do cụ Nguyễn Văn An lúc đó làm trưởng ban, hiện Hội có 17 thành viên.
Theo quy ước đặt ra, cứ 10 năm các thành viên trong Khối liên hiệp sẽ tổ chức rước kiệu 1 lần, các năm còn lại sẽ chỉ tổ chức dâng hương. Năm 2020, theo định kỳ sẽ tổ chức rước kiệu nhưng do dịch bệnh Covid-19 diễn biến phức tạp nên hoãn đến năm 2023 mới tổ chức rước kiệu Khối liên hiệp các di tích cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng ở Hà Nội tại Lễ hội mồng 4 tháng 9 đền Hát Môn.
Năm nay, kỉ niệm 1985 năm Ngày Hai Bà Trưng hội quân tế cờ khởi nghĩa mồng 4 tháng 9 âm lịch, tại đền Hát Môn, UBND huyện Phúc Thọ tổ chức Lễ kỷ niệm gắn với công bố điểm du lịch di tích Quốc gia đặc biệt đền Hát Môn. Trong đó, tổ chức nghi lễ tế tam sinh và rước kiệu của Khối liên hiệp các di tích cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng ở Hà Nội. Lễ kỷ niệm được tổ chức từ ngày mồng 2 đến ngày mồng 4 tháng 9 âm lịch (tức 4-6/10/2024) với các nghi lễ truyền thống cùng nhiều hoạt động ý nghĩa.
